La cajarina de Cuca

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
La cajarina de Cuca (1921)
by Ujep Antone Perathoner
Gherdeina
163753La cajarina de Cuca — Gherdeina1921Ujep Antone Perathoner


La cajarina de Cuca.


(Na storia da zacan. Metuda adum da Tone dʼ Val.)


Bera Cristl da Coi ie daniëura jì gën a ciacia, o sibe de scroch o cun la cherta, che l ova datrai n ann.

Ntlëuta (l sarà plu de cënt ani de chësc che son per ve cunté) ne fovel mo tan muele cun la lizënza de jì a ciacia.

Bera Cristl fova pa nce perauter n bon iagher, un di capi; te si vedli dis cuntovel mo, chʼ l ova me falà doi iedesc y no per si gauja; l prim iede sun Sëura Sas a i tré a n rehl, davia che un da Sacun ti fova jì do, y ova petà ntan ch’ l tulova la mira n cich per l desfidé ora y dala sperduda ova bera Cristl zitrà y falà, y l segondo iede te Ciaulon sun n gial da mont; l ova udù unian ju per na costa l iagher dl Grof dl ciastel y davia ch’ l fova mé de scroch, zënza chërta, ne s’ ovel plu dan mucië tëu dlaurela de museré sciche se toca y nsciula ovel falà l gial.

Coche la i fova jita a bera Cristl, canche l fova mo n tel jëunn da maridé, sun Cuca muessi mo ve cunté. N di dʼ inviern, la prima juebia dl avënt, fovel jì sun Stevia y Col dala Pieres a ciamorc, ma dut l di sautan da un crëp y col al auter, ne n ovel spià piedia dʼ n ciamorc o rehl.

Domesdì via ovel fá mpueʼ de brija y sula sëira s’ ovel inò sarenà ora defin. A unì ju per la rova de la piza de Stevia s’ ova Cristl mpueʼ tardivà y l fova bel danterëures canche l ie ruvà ja la funtana de ruf d’ Incisles. N valgun var defora da funtana pra ruf vëighel n bel rehl; ël ti tira y l toca nce, ma l rehl mucia suvier permez a Pieralongia y ora per Secëda de vieres de Cuca. I rehli va mo datrai ëures alalongia cun na bala tl corp. N vedl iagher m’ à cuntà ch’ l ova tucà n iede n rehl su la tafes y ova messù i sauté do da Pivan ora nfin ora n Ciapit sun Mont de Sëuc a l abiné.

Cristl sambën, jëunn y asvelt, ti fova bën pià do dassënn suvier de vieres de Secëda ma l fova bel tan tert danterrëures y tan scur, che l ova da fé da udëi la piedies y la gotes de sanch dl tier muciadif su la nëif frëscia. Sun ëur de Cuca iel deventà scur defin y d’ abiné mo chësta sëira l rehl ne se dij nce no plu.

Śën ne iel auter se mpënsa Cristl, che albergë cassù y jì duman a benëura do la piedies. Ël dà ëuta y chërda tel prim medel chʼ l urta, fej fuech per se sciaudé y se tol ora de tascia da iagher n pan sëch y mpueʼ de ciociul per cené. Do chʼ l à abù maià y che l se à mpueʼ sciaudà ite, destudel cun nëif l fuech y se n va via n tublà dlà da medel a durmì tl fën. Cristl ne fova mo giut tel fën y ne s’ ova mo sciaudà la cova, che l aud jan bel plan l usc de medel. Ël savova segur, che l ova nidlà pro l usc y che ne pudova vester l vënt a fé chësc vieres.

Chi diauc, se pënsel, unirà ma mo da chëst ëura tlo adalerch.

Zënza che l sʼ ëssa perauter temù, cucovel mpo mpueʼ spaurì danter i trames de tublà ora via medel, curiëus de spié chi che ie ruvà da chësta sajon y tan tert da sëira tlo adalerch. Dal scur nʼ udovel nia auter chʼ l usc de medel daviert, ma fajan ristles y fuech cun sumprin y lescia audivel franch. Canche l ie deventà mpueʼ linëus dal fuech, vëighel na bela jëuna furnida da catif cul guant da badiota. Chësta jëuna tol so banch ora n laviec dala jufa, ora de n scrin n carnier de farina y n ciadin dal smauz, y ju de curona dan medel n poz de lat ‒ n fova na pila ilò ‒ y se njinia ca a fé na jufa.

Cristl fajova danz de drë uedli. Mesëura dant fovel ël stat te medel, ova cialà te scrin y su per chi parëies y ne n’ ova spià no lavieces, no poc de lat, no ciadins dal smauz, no carnieres de farina.

Canche chësta jëuna à abù finà de cujiné y de smauzé, vëniela ca de vieres de tublà, gëura la porta y chërda su per zopa dal fën. “Vie a cëina jëunn!” Cristl s’ à tan sperdù che l ne s’ à nia nfidà a dé resposta o a unì ju de zopa dal fën. “Per l amor de Die y de la purʼ anes te prëie bel vie a cëina, sceno te jirala mel” prëia la jëuna mo n iede y mpueʼ plu adaut. Sun chësc ne s’ à plu Cristl nfidà a resté sun zopa; scebën che l jiva da la gran pëura dut ngotà vëniel mpo bel plan ju de l fën y ti va do a chësta bela jëuna via n medel.

Do usc de medel sʼ sëntel sun en banch, la jëuna mët ca l laviec dan ël, dà ca na bela sciadon rejënta y nueva, se sënta dlà da d’ ël y scumëncia a maië. La jufa fova cujineda spavënt bën y termënt bona y scebën che la ne l’ ova nia metuda a sferdé ne fovela mpo no massa ciauda.

Zënza ch’ un o l auter ësse dì na parola, ai maià ora la jufa y Cristl se n va inò via te l fën, zënza che l s’ ëssa nfidà de rengrazië o de damandé velch, cuntënt che ne ie suzedù nia de mel.

L vëiga mo coche la jëuna leva ju cun ega dʼ nëif la sciadons, l poz dal lat y l laviec y mët via dut al orden. Dadedò ala mo destudà l fuech cun nëif, nidlà pro l usc de medel y vën ca n tublà. Sun porta scumëncela drët a bradlé. Cristl ova na drëta pëura; ma davia che chësta jëuna i menova picià, se nfidel mpò a damandé. “Cie te mancia pa, dime a cie moda possi pa te delibré, puerʼ ana?”

“Sce t’ ësses medrë dì n sëul Die tel pai dela cëina” po fossi stata delibreda,” respuend ëila bradlan. “Te muesses savëi, che tlo fovel da vedlamënter na ciajea; y ie son stata tlo n valgun ani cajarina. Ja Sacun ovi n nevic y chësc univa suvënz sun bancon, mé la juebies sëira i l ovi proibì dʼ unì.”

A Cristl ti toma ite che ncuei iel juebia y ël damanda: “ciuldì pa la juebies?” ‒ “La juebies univa n auter jëunn da Santa Crestina sun bancon y a tò l smauz y l ciajuel che robove al patron, y pervia che trapulove y ngianove mi patron y mi nevic a chësta maniera, sonse unida ncanteda y cundaneda te chësc medel. Dai ani y dai ani messerei mo resté tlo, davia che posse mé unida delibreda da n jëunn da maridé che me dij n “Die tel pai” su la cëina che i dé, i mé la prima juebia dl avënt danter la ot y la dodesc de nuet, da nëif frëscia. Tu ësses pedù me delibré.”

Canche l’ à abù dit chësc, se n vala bel plan drët bradlan do medel via y Cristl, scebën che la cossa i jiva drët a cuer, nʼ s’ à nfidà a damandé mo velch o a jì do a udëi de cie vieres che la jëuna se n pea via.

Duta nuet ne n’ al stlù uedl. Pernanche l’ à scumencià a stlaië di, level y va via n medel. Ilò fova dut inò sche zënza al orden, no poz, no farina, no lavieces. Cristl se n pea via y va do ala piedies y gotes de sanch. Via n Bredles giatel l rehl cherpà te n barantl; ël se l tol sul col, se n pea zeruch do y Balest ca y da Sacun ju, a cësa.

Dut l di i duta l’ ena ne i ie plu jita la storia de chësta puera cajarina ora del cë. La dumënia do mëssa val te calonia y ti la conta a seniëur curat. Seniëur curat dij, ch’ ël ne pò nfé nia tlo, ma l dëssa jì a Tluses da n capuziner; y nscì à nce Cristl fat. Chësc vedl capuziner ti dà l cunsëi de jì debota zeruch sun Cuca a crì l medel y l tublà ulache l ie albergià n chëla sëira y se l tenì drët bën amenz, acioche l sebe da jì l ann do la prima juebia dl avënt da sëira, l tumerà nce n chël di na pitla nëif, a delibré chësta puerʼ ana. Cristl ie bën debota unì da Tluses ite y ie mo l di do y suvënz n chël dinviern y l auter dʼ instà jì a crì, ma l ne se recurdova plu no fruz no fregul, coche l medel y tublà cialova ora y ulache l fova.

L ann do, la prima juebia dl avënt iel bel mpont inò tumà na brija, ma Cristl ne fova dut instà no stà bon de giaté ora l tublà ulache l fova albergià n chëla sëira y n ne sà mo ncueicundì no, sce ch’la puera cajarina de Cuca ie unida delibreda o sce la patësc mo